پیامدها و نقاط مثبت و منفی تغییر الفبای قزاق به خط لاتین

«محمد حسین عابدینی» رایزن سابق فرهنگی ایران در قرقیزستان در یادداشتی اختصاصی که در اختیار خبرنگار دفتر منطقه‌ای خبرگزاری فارس قرار داد به بررسی تغییر خط سیرلیک به خط لاتین در قزاقستان پرداخت.

در این یادداشت آمده است: بی‌گمان در میان عناصر قوام دهنده هویت ملی، خط و زبان نقش تعیین کننده‌ای در سرنوشت تاریخی ملت‌ها داشته است.

در بیان قدر و منزلت این مؤلفه همین بس که در شوروی سابق معیار قطعی سنجش آگاهی ملی درجه آشنایی مردم با زبان ملی بوده و هم اکنون نیز چنین است.

برخی نیز زبان را به منزله خون ملت‌ها دانسته و چنین وانمود می‌کنند که اگر یکی از پایه‌های آن یعنی خط را عوض کنیم رشد و فرهنگ و تفکر ملت را متوقف ساختیم زیرا زبان یا خط جدید محدودیت‌هایی همراه خود دارد.

زبان شناسان معترف و متقعدند: در انتخاب کتابت و رسم الخط جدید عواملی چون زبان، اقتصاد،‌ روانشناسی، سیاست و فرهنگ دخالت دارند.

در این نوشتار به بررسی پیامدهای تغییر الفبای قزاقی به خط لاتین در جمهوری قزاقستان که بنا به دستور رئیس جمهور این کشور قرار است از سوی دولت در سال 2018 اجرا شود، پرداخته و اشاراتی به پیشینه و تاریخ زبان قزاقی و جایگاه آن در بین مردم و دولت قزاقستان خواهیم داشت.

پیشینه خط قزاقی

تاریخ تکامل خط قزاق‌ها تا اواسط قرن 19 همان تاریخ خط دیگر اقوام ترک تبار آسیای مرکزی مانند ترکمن‌ها، قرقیزها و قراقالپاق‎ها می‎باشد زیرا این اقوام نیز تا قرن نوزدهم میلادی تمام مکاتبات خود را به زبان جعتایی یا ازبکی قدیم انجام می‌دادند.

در حدود قرن پنجم میلادی و با تأسیس امپراطوری قدرتمند «کوک ترک‎ها» این حکومت به مانند دیگر امپراطوری‌های بزرگ دنیا احتیاج به دیوان سالاری عظیمی داشتند که مالیات‌ها و خراج‌های کشورشان را ثبت نمایند.

این موضوع باعث اقتباس و ایجاد خطی منطبق با زبان ترکی آن عصر گشت که هم اینک به آن خط «رونی» می‌گویند.

در قرن نهم میلادی با سقوط حکومت کوک ترک‌ها به وسیله «ایغورها» خط ایغوری نیز جانشین خط رونی گردید.

این خط با هجوم مغولان و فتح تمام آسیا و خاورمیانه و قسمتی از اروپا خط رسمی این حکومت گردید.

به تدریج با مسلمان شدن مغول‌ها خط ایغوری جای خود را به خط عربی و زبان ترکی ایغوری نیز جای خود را به زبان ترکی جغتایی داد که مخلوطی از لهجه‌های ترکی و زبان مغولی می‌باشد و تقریبا برای تمام لهجه‌های ترکی قابل فهم بود و حتی ترک‌های آذربایجان و آناطولی نیز چندین قرن برای مکاتبات خود از این زبان استفاده می‌کردند.

ترکی جغتایی از جنبه لغوی و قواعد زبان از دیگر زبان‌های مهم جامعه اسلامی به‌ ویژه فارسی و عربی متأثر شده است.

بسیاری از آثار شیوایی که با این زبان نوشته شدند به عنوان ابزاری برای جلب توجه و تحسین ادیبان دوران بوده است.

«امیرعلی‌شیر نوائی» یکی از ادیبان و شاعران مشهور ادبیات جغتایی است.

«بابر» مؤسس سلسله «گورکانی» در هند کتاب «بابرنامه» خود را به زبان ترکی جغتایی نوشت.

در قرن نوزدهم میلادی با پیشروی روس‌ها و اشغال قزاقستان خط و زبان جغتایی نیز از مکاتبات بین قزاق‌ها خارج شد.

در اواسط قرن نوزدهم میلادی «ابرای آلتین سارین» محقق و زبان شناس قزاق که به اصلاحات فرهنگی علاقمند بود، به ابداع الفبای زبان قزاقی بر پایه خط سیرلیک روسی پرداخت اما الفبای وی تا دهه 30 قرن بیستم عمومیت نیافت.

تا اوایل قرن بیستم خط مورد استفاده قزاق‌ها خط عربی با تغییرات مخصوص به خود بود.

در اوایل قرن بیستم خط لاتین جای خط عربی را گرفت و تا سال 1930 میلادی خط لاتین برای مکاتبات و آموزش زبان قزاقی استفاده می‌گردید.

در این سال با ضمیمه قزاقستان به اتحاد جماهیر شوروی خط سیرلیک نیز جای خط لاتین را گرفت.

بعد از استقلال جمهوری قزاقستان در 16 دسامبر 1991 قرار شد که خط لاتین جانشین خط سیرلیک روسی شود که بنا بر مسائلی این تاریخ به سال 2025 موکول گردید.

پس از استقلال جمهوری‌های تازه متولد شده تغییر خط سیرلیک به لاتین در برخی از آنها تصویب شد و به مرحله اجرا درآمد، از جمله در آذربایجان در سال 1995، در ترکمنستان در سال 1990، در ازبکستان در سال 1993 و اخیراً دامنه آن به جمهوری قزاقستان هم کشیده شده و زمزمه‎هایی مبنی بر گذر به خط لاتین با دستور «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهور قزاقستان شنیده می‌شود.

در تحلیل و تفسیر این رخداد حساس فرهنگی که مردم قزاقستان در سال آینده شاهد آن خواهند بود، موافقین و مخالفین که عمدتاً از چهره‌های سرشناس سیاسی، فرهنگی، فعالان حقوق بشر، زبان شناسان و روزنامه‌نگاران این کشور هستند دلایل متفاوتی برای موضع‌گیری خود دارند.

نقاط ضعف تغییر خط قزاقی به لاتین

کاربرد الفبای لاتین بی‌نظمی‌های زیادی را در جامعه به‌وجود می‌آورد و افراد جامعه در هر 2 الفبا بی‌سواد خواهند ماند.

خط لاتین هیچ مزیت یا برتری نسبت به خط سیرلیک ندارد.

پروژه تغییر الفبا بسیار گران و تأمین هزینه آن بر دوش مردم می‌باشد.

زبان روسی یکی از 6 زبان زنده جهان در سازمان ملل متحد است و نمی‌توان آن را کنار گذاشت.

پذیرش خط لاتین مغایر با آرمان‌ها و اهداف استقلال کشور است زیرا شکل‌گیری دولت بر اساس این خط بوده است.

تحمیل خط لاتین با میهن‌دوستی و استقلال کشور در تضاد است .

در الفبای لاتین تناسب حروف با آوا وجود ندارد.

تاکنون خط لاتین برای کشورهایی که آن را جایگزین الفبای قبلی خود کردند چندان دستاوردی بدنبال نداشته است.

سیاست زبان در قزاقستان شبیه به قطاری است که در راه گمشده است اگر چه دولت برای حل این مشکل، تلاش خود را انجام می‌دهد، ولی نتیجه آن دیده نمی‌شود.

نقاط قوت تغییر خط قزاقی به لاتین

برای ورود به فرهنگ و جامعه جهانی به ناچار باید خط لاتین را برگزید.

انتخاب الفبای لاتین ورود کشور را به فضای مخابراتی و ارتباطی جهان تسهیل می‌کند.

تغییر خط بر اساس تصمیم رئیس جمهور بوده و چاره‌ای جز اجرای آن نیست.

پیامدها و مشکلات احتمالی

بیشتر منابع علمی، آموزشی، هنری و کتب مرجع در قزاقستان به خط سیرلیک است و تاریخ این کشور با این خط نوشته شده است.

چگونه می‌توان کتب خطی و نسخه‌های اسناد و مدارک تاریخی که همانند ثروت فرهنگی در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند را از رده خارج کرده و نادیده گرفت و آیا می‌توان آنها را از نو با الفبای جدید تألیف و تدوین کرد؟

مکاتبات اداری در دستگاه‌های دولتی به زبان قزاقی است حال چگونه می‌توان انتظار داشت که در بین مردم اتفاق دیگری بیافتد؟

مطبوعات و نشریاتی که در قزاقستان به چاپ می‌رسند به جز چند نشریه انگلیسی زبان، به زبان قزاقی، روسی و خط سیرلیک هستند.

در کتابخانه‌ها متقاضی کتاب‌های خط لاتین بسیار کم است و به ندرت از این گونه کتاب‌ها استفاده می‌شود.

وضعیت نابسامان اقتصادی مردم و تورم رو به رشد مانع از آن می‌شود که دولت بتواند در سال‌های آتی میلیاردها دلار صرف دگرگونی کامل در امر جایگزین کردن خط لاتین در کشور نماید.

سیاست دولت درباره زبان قزاقی

جمهوری قزاقستان پس از استقلال درسال 1991 تاکنون اقداماتی در جهت تقویت زبان قزاقی که شکل‌گیری دولت بر اساس آن بوده، انجام داده است که مهم ترین آن تأسیس «بنیاد توسعه زبان دولتی» با هدف ایجاد برنامه‌های مختلف برای ترویج و یادگیری زبان قزاقی و پشتیبانی از مراکز آموزش زبان قزاقی است.

دیگر اینکه در قانون زبان‌های جمهوری قزاقستان آورده شده است که فعالیت دیپلمات‌های جمهوری قزاقستان در خارج از کشور و نیز فعالیت دیپلماتیک قزاقستان در سازمان‌های بین‌المللی و یونسکو، به زبان دولتی یعنی قزاقی انجام می‌شود و فقط در هنگام ضرورت به زبان‌های دیگر صورت می‌پذیرد.

همچنین در سال 1997 میلادی قانونی درباره زبان تصویب شد و طبق این قانون یادگیری زبان قزاقی وظیفه هر شهروند قزاقستانی تلقی شده و به موجب آن یادگیری زبان قزاقی عامل مهمی در وحدت مردم کشور معرفی شده است.

علاوه بر این سخنان رئیس جمهور این کشور در مقاطع مختلف در اهمیت زبان قزاقی و تأکید بر حفظ و توسعه آن موجب دلگرمی مردم قزاق بوده است.

سخنرانی رئیس جمهور قزاقستان در سازمان ملل و یونسکو به زبان قزاقی، تعیین مهلت 10 ساله در ابتدای برنامه بلند مدت «قزاقستان 2030» در سال 2001 مبنی بر جایگزین کردن زبان قزاقی به جای روسی و نیز ملزم کردن کانال‌های تلویزیونی و مطبوعات به پخش برنامه‌ها و انتشار آن به 2 زبان قزاقی و روسی در راستای توجه و اهتمام دولت نظربایف به زبان قزاقی ارزیابی می‌شوند.

همانگونه که در آغاز اشاره گردید تغییر خط سیرلیک به لاتین در کشورهای آذربایجان، ترکمنستان و ازبکستان با سابقه بوده و دلایل مختلفی ازسوی دولت‌ها برای آن اقامه شده است.

به عنوان مثال در ازبکستان که درسال 1993 یعنی 2 سال پس از استقلال، دولت «اسلام کریم‌اف» رئیس جمهور وقت این کشور مصوبه تغییر خط سیرلیک لاتین را تصویب کرد یک اقدام کاملاً سیاسی و با اهدافی همچون فاصله گرفتن از روسیه و ایجاد ائتلاف و اتحاد ترک با کمک و میانجیگری کشور ترکیه همراه بود.

در پی تصمیم و اعلام دستور کتبی رئیس جمهور قزاقستان در هفته گذشته مبنی بر جایگزین کردن خط لاتین به جای سیرلیک در مدارس کشور در سال 2018، وزارت آموزش و پرورش این کشور بایستی علاوه بر استفاده از کتب درسی به زبان لاتین اساتید این زبان را برای آموزش به دانش آموزان نیز فرا بخواند.

نظربایف سال گذشته در برنامه توسعه قزاقستان 2050 نیز به صراحت موضوع تثلیث زبان‌های قزاقی ،روسی و انگلیسی را بیان کرد و گفت: باید از سال 2025 شروع به تغییر الفبای زبان کشور به الفبای لاتینی نمود. این مسئله مهمی است که ملت باید پیگیر آن باشد.

وی ادامه داد: برای آینده فرزندانمان ما مجبوریم این تصمیم را بگیریم زیرا باعث آموزش بهتر زبان انگلیسی و اینترنت می‌شود و مهمتر از همه این اقدام مدرنیزاسیون زبان قزاقی را در پی دارد.

جدای از اهداف سیاسی، نگاه رئیس جمهور به الفبای لاتین، نگاه به زبان فن‌آوری، صنایع و اقتصاد جدید می‌باشد و تمهیدات لازم در اجرای تغییر و تبدیل خط هم به لحاظ زمانی و هم جلوگیری از پیامدهای ناگوار اندیشیده شده است.

زیرا در آموزش مدارس ابتدایی و متوسطه در مرحله اول همراه با خط لاتین از خط سیرلیک نیز استفاده می‌شود و به تدریج در مدت 25 سال ادامه خواهد یافت.

رسانه‌ها به خصوص شبکه‌های اجتماعی اینترنتی روند مثبتی را در جهت آموزش زبان قزاقی شروع کردند و مردم از طریق اینترنت در مورد پروژه‌های مختلف مربوط به یادگیری زبان قزاقی اطلاعات بیشتری پیدا می‌کنند، همچنین در بازار، سی دی و کتب آموزشی دوره‌های زبان قزاقی و ترجمه آن زیاد است.

این بدان معنی است که مردم برای یادگیری زبان قزاقی آماده پرداخت هزینه شخصی هستند بنابراین فرایند توسعه زبان در محیط عملی قرار می‌گیرد زیرا توسعه زبان، سود بازرگانی به همراه دارد و در حال حاضر کسب و کار در آموزش زبان قزاقی یک بخش قابل توجهی از فعالیت بخش خصوصی است.

به نظر می‌رسد دولت نظربایف سیاست معتدلی را در حفظ و ترویج زبان قزاقی در کشوری که بیش از 100 ملیت و 20 مذهب را در خود جای داده و آنان به صورت مسالمت آمیز در کنار هم زندگی می‌کنند، اعمال کرده است.

همه جمهوری‌هایی که تحت قلمرو حکومت شوروی سابق بودند، مردم آن باید به 2 زبان روسی و مادری یا ملی سخن می‌گفتند.

در این بین قزاق‌ها تنها ملتی هستند که در داخل کشورشان تا زمان استقلال در اقلیت بودند و هم اکنون نیز درصد قابل توجهی از روس‌ها در استان‌های شمالی این کشور ساکن هستند و این مسأله یکی از متغیرهای عمده در سیاست‌گذاری نظربایف بوده است.

یکی از دلایل تغییر پایتخت از «آلماتی» به «آستانه» نیز همین موضوع بوده است.

به همین دلیل می‌بینیم با وجود اینکه زبان دولتی زبان قزاقی است لیکن روسی نیز زبان رسمی این کشور به حساب می‌آید بنابراین در چنین شرایطی تغییر زبان مادری و ملی کار چندان آسانی نیست.

در حال حاضر زبان انگلیسی خطری برای زبان قزاقی محسوب نمی‌شود زیرا از جمعیت 18 میلیونی قزاقستان 11 میلیون قزاق هستند که 70 درصد آنان زبان مادری را خوب می‌دانند و تا سال 2050 به 100 درصد خواهد رسید.

نگرانی مردم از تغییر الفبای قزاق به لاتین متأثر از تبلیغات برخی رسانه‌های داخلی مبنی بر به رسمیت شناختن زبان انگلیسی به بهانه تقویت زبان دولتی و تصویب آن در قانون اساسی بنابر پیشنهاد نخبگان سیاسی این کشور در آینده است که احتمال وقوع آن بسیار ضعیف است.

منبع : خبرگزاری فارس