ترکمن سسی - دکتر بهروز قزل : در اکثر متون جامعه شناسی، جامعه ترکمن ها را مردسالار معرفی می کنند. با مروری اجمالی بر مظاهر زندگی اجتماعی ترکمن ها نیز چنین فرضیه ای مقبول و منطبق بر واقعیت های عینی این جامعه به نظر می رسد.
اما اگر تجربه زیسته بسیاری از افراد متعلق به خود این جامعه ملاک قضاوت در نظر گرفته شود، نتایج شاید با پیش فرض های ذهنی پژوهشگران متفاوت باشد. فارغ از اینکه موقعیت های استثنائی در تاریخ هر جامعه ای غیرممکن نیست و کلیت روندها و فرایندهای اجتماعی محور ارزیابی خواهد بود، اما نگاهی به فراز و فرود تاریخ معاصر جامعه ترکمن نشان می دهد که هر گونه قضاوتی در خصوص نقش و جایگاه زنان و مردان در خانواده و در جامعه، با قاطعیت و سهولت همراه نخواهد بود.
در طول بیش از یک سده گذشته، تجربه زیسته ترکمن ها در ارتباط با نقش آفرینی زنان در جامعه، لایه های مکتوم زیادی را در بر دارد. در نیمه قرن نوزدهم، جنبش حق رای زنان به عنوان یک حرکت گسترده در ایالات متحده آمریکا مطرح شد. هر چند احقاق این حق در آن جامعه، تا دهه دوم قرن بیستم به طول انجامید. در سال 1983 نیز کشور نیوزلند به عنوان نخستین کشور مستقل جهان که در آن زنان همپای مردان حق رای به دست آوردند، شناخته شد. این روند در سایر کشورها و جوامع نیز در دوره های مختلف تاریخی و به ترتیب ادامه یافت و در حال حاضر، تنها، کشورهای عربستان سعودی، بوتان، برونئی و واتیکان هستند که برای زنان حق رای قائل نیستند. در ترکمنستان نیز، در قالب یکی از جمهوری های سوسیالیتی اتحاد جماهیر شوروی، حق رای زنان در سال 1924 به رسمیت شناخته شد. اما در ارتباط به جامعه ترکمن ها، این تمام ماجرا نیست.
نزدیک به نیم قرن قبل از کسب حق رأی، یعنی در سال 1881 و دقیقا پس از نبرد گوک تپه، ترکمن ها نه تنها تجربه حق مشارکت زنان بلکه تجربه ای متفاوت تر، در قالب حق حاکمیت زنان را از سر گذراندند. با کشته شدن «مختوقلی خان» به دست روس ها در گوک تپه، «گل جمال خانوم» در مقام حاکم سیاسی ترکمن ها به قدرت رسید. در آن موقعیت تاریخی، «گل جمال خانوم» به عنوان بانویی فرهیخته و بازمانده از نبرد گوکتپه، مورد قبول اکثریت طوایف ترکمن واقع شد و حاکمیت وی نیز تا 1884 بهطول انجامید. پایان یافتن حاکمیت این بانوی ترکمن نیز نه به واسطه بحران مشروعیت و یا مطالبه ای اجتماعی، بلکه به دلیل تحولات سیاسی در ارتباط با حاکمیت روسیه تزاری رقم خورد. از سال 1884 تا 1919، مناطق ترکمن نشین آسیای مرکزی تحت فرماندهی روس ها (از جمله: فئودور آندریانوویچ فانتیکوف و لئو آلکساندروویچ زیمین) و به عنوان بخشی از ایالت ماوراء خزر اداره شد.
پس از سال انقلاب بلشویکی روسیه نیز، در ابتدا «اوراز سردار»، به عنوان یکی از رهبران مقاومت در برابر روس ها، موقعیت نسبی حاکمیت جامعه ترکمن را به دست آورد و تا سال 1924 که مصادف با تثبیت قدرت انقلابیون و روی کار آمدن (هر چند کوتاه مدت) «کاکاعزیز سردارویچ آتابایف» بود، این روال ادامه داشت. اما تحول عمده بعدی در ارتباط با نقش و جایگاه زنان در جامعه ترکمن (ترکمنستان)، در جریان تحولات اقتصادی اتحاد شوروی، نِپ (NEP) و پس از آن، برنامه های توسعه استالینی رخ داد. پس از جنگ جهانی دوم و نیاز فزاینده به نیروی کار در چارچوب برنامه ریزی های متمرکز اتحاد شوروی نیز، موج های تأثیرگذار دیگری متوجه جامعه زنان ترکمن شد و بانوان، از یک سو متأثر از تبلیغات برابری خواهی کمونیستی و از سوی دیگر، نیاز مبرم به نیروی کار در چرخه اقتصادی اتحاد شوروی (با عطف توجه به تعداد جوانانی – نیروی کاری – که در جنگ جهانی دوم از بین رفتند) در سیر ناگزیر حضور در عرصه های اجتماعی و اقتصادی جامعه خود واقع شدند.
در سال های پس از استقلال نیز، کابینه و هیت حاکمه ترکمنستان، هیچ گاه از حضور زنان خالی نبوده است. با وجود اینکه حضور بانوان در این قالب، الزاما به معنای برابری آنان در توزیع موقعیت ها و فرصت های اجتماعی تلقی نمی شود، اما این حضور، نشان از زمینه های اجتماعی غیرقابل بحث و پذیرفته شده ای دارد که نقش و جایگاه سازنده زنان را در جامعه مذکور به رسمیت می شناسد.
پرداختن دقیق تر به ابعاد مختلف این موضوع اعم از ساخت اجتماعی جامعه ترکمن، تأثیرگذاری مولفه های حیات دینی، تجربه دولت سازی و حتی تأثیرگذاری جغرافیا، شیوه معیشت و اقلیم محل زندگی ترکمن ها در بحث جایگاه زنان قابل تأمل خواهد بود و متن حاضر، صرفا یادداشتی کوتاه است به بهانه &معرفی «گل جمال خانوم» در مقام حاکم جامعه&. امید است که پژوهشگران علاقمند، با تعمق و جدیت بیشتری برای واکاوی دقیق و علمی این جنبه از حیات اجتماعی ترکمن ها بکوشند.
دکتر بهروز قزل
بندرترکمن - 8 شهریور 1396
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.