آداب و رسوم سیستانی های گلستان در شب چله (بخش دوم)

ترکمن سسی - محمد آذری محقق فرهنگ عامه اقوام از فلسفه ی شب چله و ریشه های تاریخی و کهن آن در بین سیستانی ها می گوید:

شب یلدا، نخستین شب زمستان و طولانی‌ترین شب سال است که ایرانی‌ها طی رسوم کهن خود، دور هم جمع می‌شوند و ضمن دید‌ و‌ بازدید، خوراکی‌های خاصی مانند هندوانه، انار، آجیل و... را مصرف می‌کنند.
وی ادامه داد: دیکی ‌از آیین‌های ویژه یلدا در سیستان وسیستانی های گلستان و مازندران ,دیدار بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده ‌است، در شب‌های چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور هم جمع می‌شدند و به قصه‌های بزرگترها گوش می‌دادند .
در این شب، جوانان پای صحبت‌ها و قصه‌های بزرگسالان می‌نشینند و از لابه‌لای داستان‌ها و قصه‌هایی که از زبان این گنج‌های زندگی می‌شنوند، عبرت‌ها و درس‌های بی‌شماری برای خود می‌اندوزند .
از جمله رسوم بسیار زیبا و پسندیده ایرانی در این شب که در اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده، عیادت از سالمندان و بیماران است. ملاقات با خویشاوندان و دوستان و رسیدگی به احوال نیازمندان، به ویژه نیازمندان خویشاوند، از جمله آداب پسندیده و نیکویی است که در پرتو دستورات جامع و کامل اسلام، مردمان شریف ایرانی وهمچنین سیستانی های گلستان در شب یلدا و دیگر شب‌های طولانی و بلند زمستان به آن اهتمام می‌ورزند .
رسم زیبای دیدار یکدیگر در شب یلدا وقتی زیباتر می‌شود که با زیاده‌روی نکردن در مصرف خوراکی‌ها و تنقلات، بخشی از آنها را به مصرف یتیمان و افراد بی‌بضاعتی برسانیم که توانایی تهیه چنین اقلامی را در این شب ندارند .
محقق فرهنگ عامه سیستانیهای مازندران وگلستان ادامه می دهد: مراسم چله در بین سیستانی ها شاید تفاوت هایی با دیگر نقاط داشته باشد بجای پسته خندان و یا تخمه ژاپنی, غزل خوانی ابیات حافظ در کنار کرسی و دانه کردن انار خندان و سفره رابه نان و نونی مي آراستند که به آن چنگالی می گفتند و ا ز بهترین آرد محصول همان سال کشاورز بدست می آمد. چنگالی،آردی مرغوب و روغنی لذیذ تهیه می شد و با شکر مخلوط و صرف می شد.
بجای آجیل های امروزي ، گندم بریان مادر بهمراه شیرنَک وچ َوَلی، قليفي ،كماچ ،تَجگی،طیفی،خرمالندو سر سفره خودنماییمی کرد. حتی تخمه شب های سرد زمستان،تخمه ناب هندوانه سیستانی بود. همچنین از پَلهِ و پشک و شیرگوارای گله چوپان و شب های سرد زمستان باشب نشینی هایی همراه بود . آبگوشت معطر به آچار زابلي ، همراه نان تافتون و...که همگی یاداور بزرگی وعظمت تاریخی نیاکان پاک و نجیب مان است.
محمدآذری با اشاره به جایگاه کتاب واهمیت به خواندن کتاب بویژه در شب چله خاطر نشان کرد: از روزگار گذشته تاکنون شاهنامه خوانی جزءجدانشدنی فرهنگ سیستانی ها بوده است و امروزه نیز سیستانی های گلستان و مازندران به شاهنامه خوانی می پردازند .
شاهنامه خوانی و رستم دستان، خسرو و شیرین، پهلوانی ها و از خودگذشتگی های پهلوانان و ایثار رزمندگان و غیره قصه هایی است كه در این شب دراز، بزرگان فامیل به سبك گذشتگان برای جوانان نقل می كنند تا سنت باستانی چله گذرانی را با گفتن قصه های كهن و اساطیری بجای آورند .
اعضای فامیل در یلدا تا پاسی از شب را به شب نشینی و بگو بخند می‌گذرانند و در كنار آن از میوه ها، تنقلات و شیرینی جات نیز میل می كنند. بررسیهای کارشناسان بنیاد نیمروز در خصوص چله گذرانی سیستانی های گلستان و مازندران نشان می دهد در بین برخی طوایف و بعضی از روستاها و شهرها مثل اسلام اباد واسماعیل آباد و..در این شب برای سپاسگزاری از نعمات خداوند و زنده نگهداشتن یادوخاطره بزرگان و درگذشتگان یکی از حاضرین که عموما ملا یا مکتب رفته بوده است چند آیه قران تلاوت می کرده است و در زمان انداختن سفره پذیرایی که از خود سفره گرفته تا میوه ها و آجیل های داخل آن حاصل دسترنج خودشان بوده است یکی از زنان سالخورده که به ((بی بی)) معروف بوده است برای شکرگذاری و خوشبختی جوانان و زیادی رزق دعا می کرده اند.
مدیر بنیاد نیمروز افزود: هندوانه از اجزای اصلی سفره سیستانی های گلستان در شب چله (یلدا) می باشد و در گذشته نیز از هندوانه‌ها تا کشته های شیرین خوش خورخربزه به نام چولی chavali (با فتح چ –و) و پودر خوشمزه و مقوی شیرینک که از جوشاندن گوشت با تخمه ی هندوانه به همراه گندم نیم کوب درست می شد در این خوردنی بسیار مقوی معجون بدست آمده در آفتاب خشک و سپس دست آس و الک می شد و افزون بر اینها پودر خوشخور دیگری به نام ستو sattoo (با فتح س وتشدید ت) از ترکیب پودر جو ی آبدار و بوداده شده با شکر و نبات دست آس شده برای این شب تهیه می شد.خوردنی خوشمزه و زمستانه ی دیگری که برای این شب آماده می شد ، دوشو(دوشاب)، نام دارد که از ترکیب خرمای خوب مضافتی به همراه روغن زرد حیوانی که در یک مشک آماده برای این شب رسانده می شد و البته انواع تخمه های شور هندوانه و خربزه و البته انار سیستان که در یک سفره ی بزرگ دراین شب گذاشته می شود و اعضای فامیل با رفتن به خانه ی سپید مویان و سالخوردگان این شب را درحلقه ی خانواده و بزرگان و شنیدن روایت های کهن و شاهنامه به صبح میرساندند.
این شعر نیز مربوط به همین شب برجای مانده است :خوردن شیرنک ودوشو چه مزه میده امشو
(( برای اطلاعات بیشتر درباره خوراکی ها وطرز تهیه انها می توانید به سایت نیمروز ’ گلستان www.nimroozgolestan.ir ))
سیستانی ها اعتقاد دارند در شب یلدا، انار,هندوانه,ماست، شیر، پنیر، کنجد، و... که خورده شود تا پایان سال موجب فزونی و فراوانی نعمت می‌شود و باعث می‌شود که تا سال بعد از این نعمت‌ها بخورند .
در بین سیستانیها؛ چند ماه قبل از فرارسیدن زمستان ،کدبانوی خانه درفکر شب چله است ودست اندرکار تهیه خوراکی ها و شبچره می شود . شب چله ، وقتی که تمام اهل خانه دور هم جمع می شوند کدبانوی خانه کشمش ، مویز ، انار، هندوانه ، تخمه خربزه وهندوانه که به اینها آجیل شب چله می گویند می آورند و روی کرسی می گذارند.
چون فصل زمستان است شب سردی است بنا براین همیشه در این شب ها کرسی ذغالی به راه بوده و مجمعه بر روی آن قرار داشته است . این مجمعه هم پر از انواع خوراکی ها مانند تنقلات و میوه جات مانند هندوانه و انار بوده است. در بسیاری از روستا ها و مناطقی که در فصل تابستان هندوانه داشته اند هندوانه هایی با پوست ضخیم را که اصطلاحا به آنها هندوانه زمستانی می گفته اند برای این شب در محلی خاصی (مثلا در کاهدان ) ذخیره می کرده اند.
یکی از مراسمی که هنوز هم جایگاه خود راحفظ کرده است مراسمی بنام شب چله ایبردن است . این مراسم برای پسرانی می باشد کهبا دختری نامزد کرده اند و دختر هنوز در خانه پدرش می باشد انجام می شود. (البته این رسم در تمام اعیاد نیز وجود دارد که خودش دارای کارکردهای بسیار مهمی است که در جای خودش جاب بحث دارد) نسبت به توانایی مالی آقا پسر مقادیری میوه و هدایای دیگری به خانه خانواده عروس می برند و خانواده دختر و پسر دور هم جمع می شوند و گل می گویند و گل می شنوند.
پسندیده است که خانواده های ایرانی این سنت زیبا را ارج نهاده و با خلاقیت و ابتکار عمل به دور از دغدغه ها و مشغله های کاری روزمره با دور هم جمع شدن در زیر یک سقف اوقات خوبی را سپری کنند و ضمن بجا آوردن صله رحم و دید و بازدید به موضوع انتقال فرهنگ ومفاهیم بلند موجود در فرهنگ فولکلور و عامه نیز توجه شودکه خود یکی از روش های مبارزه با شبیخون فرهنگی دشمنان وطن و ارزشهای ماست وی تاکید کرد: همانگونه که بزرگان و ریش سفیدان ما همیشه تاکید کرده اند,پاسداشت سنت های دینی و ملی موجب تقویت روابط انسانی و ارتباط کلامی افراد می شود.
شوه یلدا شه نو یاره مه نیومه===دلمه,دلدارمه,غمخواره مه نیومه
خداجو خی که بوگو شو درازه===سحر شه مونس و یارمه نیومه
گفتگو از: رستم جرجانی

نوشتن دیدگاه